Cái hợp lực tạo ra sức mạnh của một dân tộc, viết nên những trang hào hùng của lịch sử dân tộc, chính là quần chúng nhân dân: những người theo mệnh lệnh của trái tim đã có mặt đúng lúc, đúng thời điểm cần có họ.
Trong những ngày kỷ niệm lịch sử đầy ắp suy tư này, có lẽ mỗi chúng ta đều tâm niệm được rằng "Nước chúng ta, Nước những người chưa bao giờ khuất" và dường như đều cảm nhận được những vang vọng trong sự tĩnh lặng thẳm sâu : "Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất . Những buổi ngày xưa vọng nói về".
Những tiếng vọng của ông cha ngàn đời có sức lay động tâm tư của mỗi người Việt Nam về vận nước. Và rồi, "một quá khứ gần và một quá khứ xa ít hay nhiều hòa vào nhau trong sự đa dạng của thời hiện tại : trong khi một lịch sử gần chạy nhanh về với chúng ta thì một lịch sử xa lại chạy đến với chúng ta bằng những bước chân chậm rãi"2 . Nhưng dù "gần" hay "xa", dù "nhanh" hay "chậm ", thì những "rì rầm trong tiếng đất" ấy vẫn có sức khơi gợi mãnh liệt những nỗi niềm dân tộc vào thời điểm mà vận nước đang gọi dậy những âm vang lịch sử hào hùng và quật khởi.
Những ngày mùa thu Tháng Tám năm nay, vì vậy, càng xốn xang khi nghĩ đến 67 năm về trước, như một phản ứng dây chuyền, mệnh lệnh khởi nghĩa vang lên: "Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dây đem sức ta mà tự giải phóng cho ta". Mệnh lệnh ấy như được phát ra từ trái tim yêu nước vốn lưu chuyển trong huyết quản dòng máu quật khởi Việt Nam. Cả nước ào lên, chớp lấy thời cơ, giành lấy chính quyền Và rồi, "Người lên như nước vỡ bờ. Nước Việt Nam từ trong máu lửa. Rũ bùn, đứng dậy, sáng lòa".
Cái ánh sáng lòa ấy liệu có mối liên hệ nào với những dòng "ánh sáng" từ bộ óc lớn của Victor Hugo, đại văn hào Pháp: " Ánh sáng, Ánh sáng! Biết đâu đấy, những khối u minh dày đặc ấy lại không trở thành trong suốt. Những cuộc cách mạng chẳng phải là những cuộc thay hình đổi dạng là gì?... "Hãy làm cho tư tưởng dậy lên như gió lốc. Cái đám quần chúng kia có thể trở nên phi thường, tuyệt vời. Ta hãy biết khai thác các đám cháy mênh mông những nguyên lý, những đạo đức đôi khi tóe lửa, chói lòa, rung động trong những giờ phút nào đó".?
Cũng chính từ đó mà đại văn hào Pháp khuyến cáo: "Hãy nhìn qua dân chúng, bạn sẽ nhìn thấy chân lý"!
Đừng quên rằng, lịch sử là một sự vận động trong thế tương quan giữa nhiều lực nhằm tìm ra một hợp lực, vạch ra con đường đi của nó. Ngày từ đầu, và cho đến bây giờ và mãi mãi, những hợp lực ấy vẫn do các cá nhân hiện thực tạo ra song vẫn không là phụ thuộc vào cá nhân họ. Theo Hégel, động cơ của những nhân vật lịch sử, thật ra, không phải là những nguyên nhân cuối cùng của lịch sử. Cái hợp lực tạo ra sức mạnh của một dân tộc, viết nên những trang hào hùng của lịch sử dân tộc, chính là quần chúng nhân dân: những người theo mệnh lệnh của trái tim đã có mặt đúng lúc, đúng thời điểm cần có họ.
Chỉ ra được thời điểm ấy chính là người đem lại ánh sáng tỉnh thức theo V.Hugo! Mối liên hệ giữa "ánh sáng tỉnh thức" vói "các đám cháy mênh mông những nguyên lý, những đạo đức đôi khi tóe lửa, chói lòa, rung động trong những giờ phút nào đó" tạo ra hiện tượng "người lên như nước vỡ bờ" kia là một bí ẩn lịch sử! Ánh sáng tỉnh thức ấy đến từ đâu nếu không phải từ bộ phận tinh hoa của nhân loại nói chung và của dân tộc nói riêng.
Ảnh TTVH
Nếu cần nói về "biện chứng" thì đấy mới chính là biện chứng theo ý nghĩa hàm súc đích thực của nó! Đó chính là biện chứng của cuộc sống trong dòng chảy miệt mài, sôi động, nghiệt ngã và không bao giờ ngưng nghỉ của một đất nước như "đất nước vốn xưng văn hiến đã lâu" của chúng ta. Khi nói đến bộ phận tinh hoa của dân tộc chính là nói đến sự kết tinh sức mạnh của khối quần chúng nhân dân vĩ đại vào trong họ, sức mạnh ấy làm nên lịch sử.
Tại sao nói như vậy? Tại vì, "ngay cả những tư tưởng thiên tài của những vĩ nhân, liệu chúng ta có chắc chắc rằng những tư tưởng ấy có chuyên nhất là công trình của riêng họ không? Hẳn nhiên bao giờ chúng cũng được sáng tạo bởi những con người đơn độc; nhưng hàng nghìn hạt bụi mới tạo thành phù sa và chính từ phù sa ấy, những tư tưởng mới nẩy mầm. Phải chăng chính tâm hồn của những đám đông đã hun đúc nên chúng. Chắc chắn đám đông bao giờ cũng vô thức, nhưng chính cái vô thức ấy có lẽ là một trong những bí ẩn của sức mạnh đám đông". Gustave Le Bon giải thích như thế trong công trình nghiên cứu nổi tiếng "Tâm lý học đám đông". Và rồi cái "bí ẩn của sức mạnh đám đông" ấy sẽ bùng phát mạnh mẽ khi được đánh thức bởi những tư tưởng khai sáng.
Tư tưởng khai sáng ấy đến từ đâu nếu không phải từ những bộ óc con người? Đương nhiên, không phải ở bất cứ bộ óc người nào. Cũng không phải từ trò chơi xúc xắc của thượng đế hay của các thế lực siêu nhiên nào đó. Theo Einstein: "Tạo hóa hào phóng vung ra vô số sản vật, nhưng chỉ hy hữu mới sản sinh ra vài hạt giống tốt". Còn Gustave Le Bon thì lưu ý thêm rằng: "Trong mọi hành động của chúng ta, phần vô thức thì to lớn còn phần lý trí thì nhỏ bé. Cái vô thức tác động như một lực lượng hãy còn chưa được biết rõ". "Cái bí ẩn" đến từ đó, và người ta cho rằng đó là cái bí ẩn của lịch sử!
Bí ẩn ư? Hãy nghe từ bộ óc vĩ đại nhất của thế kỷ XX: "cái đẹp đẽ nhất mà chúng ta có thể trải nghiệm được là cái bí ẩn. Đó là cảm thức nền tảng trong cái nôi của nghệ thuật và khoa học chân chính. Kẻ nào không biết đến nó, không còn khả năng thảng thốt hay kinh ngạc, kẻ đó có thể coi như đã chết, đã tắt rụi lửa sống trong mắt mình". Albert Eintein đã khẳng định mạnh mẽ như vậy đấy! Và rồi, bộ óc thiên tài ấy tuyên bố thật sòng phẳng và cũng thật tường minh: "Với tôi, sự huyền nhiệm về tính vĩnh cửu của sự sống cùng với sự thức nhận và tiên cảm về cấu tạo kỳ diệu của tạo vật cũng như nỗ lực nhẫn nại để nắm bắt lấy một phần dù rất nhỏ bé của cái lý tính tỏa rạng trong cõi tạo hóa này, đã là quá đủ!".
Phải chăng vì thế mà ở bất cứ thời đoạn lịch sử nào, bất cứ thể chế chính trị nào, bộ phận tinh hoa của dân tộc cũng giữ một vai trò " không gì có thể thay thế được của một nước, một dân tộc". Bởi vậy mà "trọng học vấn, trọng nhân tài, vì đó là của quý không gì có thể thay thế được của một nước, một dân tộc. Có nó thì có tất cả, thiếu nó, thì cái còn lại còn gì là đáng giá".
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là minh chứng sống động của điều ấy. Cứ nhìn vào thành phần của Chính phủ Cách mạng lâm thời, và sau đó là Chính phủ Kháng chiến do Hồ Chí Minh đứng đầu, là hiểu rõ được điều đó. Đây chính là hình ảnh thu nhỏ của khối đại đoàn kết toàn dân mà bộ phận trí thức ưu tú, những "hiền tài", bộ phận tinh hoa tiêu biểu cho trí tuệ của dân tộc được quy tụ bởi một tầm nhìn vượt lên phía trước, bứt khỏi những bất cập, hạn hẹp.
Phải vượt lên khỏi sự hạn hẹp mới quy tụ và phát huy được "nguyên khí quốc gia" mà ông cha ta từng trân trọng vun đắp, phát huy : "...Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh mà hưng thịnh, nguyên khí suy thì thế nước yếu mà thấp hèn. Vì thế các bậc đế vương thánh minh không đời nào không coi việc giáo dục nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí quốc gia làm công việc cần thiết...", câu này được Thân Nhân Trung, danh sĩ dưới triều Lê Thánh Tông thế kỷ XV, cho khắc lên tấm bia tiến sĩ đầu tiên khoa Nhâm Tuất (1442).