.
PHẢN DIỆN VỚI PHỤ DIỆN CHỮ "NHÂN" TRONG KHỔNG HỌC
Hễ phàm bàn một đạo lý gì, dầu lý luận với sự thực, nếu chỉ xem xét về một phái chính diện, tất nhiên không được phát huy rõ ràng, mà huống gì một chữ “nhân” trong Khổng học, đạo lý rất rộng, vấn đề rất nhiều, nếu chỉ xét một phía chính diện mà thôi thời làm sao thể nhận được thấu triệt? Nên, phải nghiên cứu đến mặt phản diện của chữ “nhân”.
Mặt phản diện của chữ “nhân” là gì? Tức là “bất nhân” với “giả nhân”.
Tử viết: Xảo ngôn lệnh sắc tiễn hỹ nhân.
Nhân là cái đức trong lòng mình mà ra, chớ không phải nói phô dung dáng mà làm được nhân. Nhưng mà “hữu chu trung tất hình như ngoại”, vậy nên người có đức nhân ở trong lòng, tất nhiên nói phô thường ngay thật mà không vẽ vời, dúng dáng bề ngoài thường tự nhiên mà không cần trau chuốt, nên đức Khổng Tử đã có câu nói rằng: cương nghị mộc nột cận nhân. Nghĩa là, những người nào tính chất cứng bền không uốn nắn làm ra mềm, nói phô mộc mạc, xem như hình người dốt, người ấy tuy chưa thiệt là nhân, mà cũng có thể dắt cho đến chỗ nhân, là vì bản chất người ấy đã gần được nhân rồi đó. Trái lại, những hạng người nào trau tria lời nói, nghe ra một cách dễ ưa, lòe loẹt ở phía ngoài, xét ra chỉ một cách làm tốt, cốt trang sức ngoài vỏ để che bịt cái xấu ở bề trong (xảo ngôn lệnh sắc), chắc tâm thân người ấy có gì là tâm thân đâu (tiễn hỹ nhân). Thánh nhân vẫn ghét hạng người bất nhân, nhưng không nỡ nói quá nặng lời, nên nói bằng chữ “tiễn” (tiễn nghĩa là ít).
Tử viết: nhân nhi bất nhân, như lễ hà? Nhân nhi bất nhân, như nhạc hà?
Bài này là theo về mặt phản diện mà bàn đến công dụng của chữ “nhân”. Ngài nói rằng:
Người đã bất nhân thời có làm lễ mà làm sao nên lễ? Người đã bất nhân thời dầu có làm nhạc mà sao làm nên nhạc?
Chữ “lễ” chữ “nhạc” ở đây không phải như lễ nhạc quen nói đầu miệng ta đâu. Theo ở nơi lẽ trời mà bổ thêm vào tiết văn trật tự gọi là lễ; gốc ở đạo người mà biểu hiện ra ở nơi tiết tấu âm thanh thời gọi bằng nhạc. Vậy nên làm lễ làm nhạc, tất phải ở lòng nhân mà tỏ rõ ra, vậy sau lễ mới nên lễ, nhạc mới nên nhạc. Nên đức Khổng Tử có bài nói rằng: ví dầu người ta đã bất nhân thời lẽ trời đã mất hẳn, mà đạo người cũng chẳng có gì; nhưng cái lễ nhạc mà nó làm ra đó, chỉ thấy là ngọc lụa chuông trống mà thôi, có gì là lễ nhạc thiệt đâu? Nên Khổng Tử có câu nói rằng: Lễ vân lễ vân, ngọc bạch vân hồ tai; nhạc vân nhạc vân, chung cổ vân hồ tai.
Nghĩa là, gọi bằng lễ đó, há phải thấy ngọc lụa mà gọi bằng lễ đâu, gọi bằng nhạc đó há phải nghe chông trống mà gọi bằng nhạc đâu !
Học giả xem hai bài này thời biết công dụng của chữ “nhân” có thể suy rộng đến chữ “nhạc”; mà nền tảng của lễ nhạc, tất phải đắp dựng ở trên đức nhân. Người đã bất nhân, còn làm gì nên lễ nhạc? Trông thấy lễ nó càng thêm ghét vì hư văn; nghe thấy nhạc nó càng thêm chán vì dâm thanh. Cái tệ bệnh vì bất nhân mà đến như thế.